صبح‌ها واگن‌های مترو و اتوبوس‌های شهری پر از جوانان فعالی است که آویزان از میله‌ها به خواب رفته‌اند. همین صحنه در ساعات عصر هم تکرار می‌شود. هر کس که مدتی را در خوابگاه دانشجویی یا آسایشگاه سربازی گذرانده باشد، غلت‌زدن‌ها و خرناس کشیدن‌های هم‌اتاقی‌هایش را به یاد دارد. آمار غیبت کلاس‌های ساعت 8صبح هم بیشتر از بقیه کلاس‌هاست و در فاصله بین کلاس‌ها جمعی از علم‌آموزان در نمازخانه دانشگاه به خواب رفته‌اند. چت‌روم‌ها نیمه‌شب پر از بازدیدکننده هستند و تمام سرویس‌دهنده‌های اینترنت، اشتراک شبانه ارائه می‌کنند.
تا نیمه شب بیدار ماندن و تا ظهر فردا خوابیدن از حد عادت بیرون رفته و به صورت فرهنگ درآمده است و شاید به همین خاطر است که گروهی به فکر افتاده‌اند که اختلالات خواب ملت را بررسی و حل کنند.
حدود 7 سال پیش،دکتر محمد فرهادی – جراح گوش و حلق و بینی – در برخورد با بیمارانی که برای انجام عمل جراحی به او مراجعه می‌کردند، متوجه فراگیری اختلالات خواب در بین ایرانی‌ها شد. اکثر این بیماران دچار اختلالات دستگاه تنفس بودند و همین باعث می‌شد که نتوانند خوب نفس بکشند و در نتیجه خواب راحتی داشته باشند؛ و این شد ایده اصلی راه‌اندازی کلینیک خواب.
دکتر فرهادی درباره اختلالات تنفسی و تاثیر آن روی خواب می‌گوید: «بیشترین عارضه‌ای که با آن روبه‌رو هستیم، «قطع نفس» است. این عارضه به خاطر انسداد مسیر تنفس اتفاق می‌افتد و باعث می‌شود بیمار اول خُر خُر کند و بعد برای حدود 10 ثانیه ساکت شود.» نگران نشوید.
با این اتفاق، آدم خفه نمی‌شود، بلکه در این مرحله تنفس شخص با یک خرناس بلند یا غلت زدن دوباره شروع می‌شود: «مشکل این است که این اتفاق ممکن است تا 30 بار در طول شب تکرار شود. بنابراین شخصی با این مشکل هیچ‌وقت خواب عمیق نخواهد داشت. علت بسیاری از بی‌نظمی‌های ضربان قلب و دردهای قفسه سینه همین قطع تنفس مکرر در وقت خواب است.»
لطفا به این مسئله هم توجه کنید که بیشتر سکته‌ها در شب و در حوالی ساعت 3 و 4 اتفاق می‌افتد و این قطع نفس ممکن است باعث شود که اکسیژن خون در طول شب پایین بیاید و خطر وقوع سکته بالا برود.
از کجا آمده است؟
طب خواب از دهه1980 به بعد مطرح شد و مورد مطالعه قرار گرفت؛ پس طب جوانی است. بعد هم از حدود دهه 90 اختلالات خواب به عنوان یک بیماری مطرح شد. همان موقع‌ها بود که در شهر مونیخ آلمان اولین کلینیک خواب با ظرفیت یک تخت ساخته شد. البته ظرفیت، سال بعد به 6 تخت افزایش یافت چون دکترها فهمیدند بسیاری از بیماری‌های دوره بیداری به خاطر مشکلات زمان خواب است.
آنها می‌گویند حدودا 160 بیماری در اثر اختلالات خواب ایجاد یا تشدید می‌شود. در انجمن‌های خواب معمولا متخصصان مغز و اعصاب، گوارش، ریه، غدد، اطفال، گوش و حلق و بینی و چند متخصص دیگر فعالیت می‌کنند.
اگر می‌خواهید بدانید که شما اختلال خواب دارید یا نه، به این نکته توجه کنید که آدم حسابی برای اینکه روان راحتی داشته باشد باید حدود 5/7 ساعت+5/2ساعت بخوابد. آدم‌ها معمولا در روزهای عادی 5/7 و در روزهای تعطیل 5/8 ساعت می‌خوابند. حالا اگر کسی همیشه کمتر از 6 ساعت یا بیشتر از 10 ساعت در روز بخوابد، در دراز مدت دچار عوارض جدی می‌شود.
نمونه وطنی داریم؟
در تقاطع دو خیابان طالقانی و شریعتی یک مجتمع پزشکی قرار دارد که «کلینیک خواب» در طبقه دوم آن واقع شده؛ جایی که دیوارها، وسایل و خلاصه همه چیزش سفید است؛ انگار کسی می‌خواهد شما در آرامش باشید.بیشتر کسانی که به اینجا مراجعه می‌کنند، خودشان متوجه بیماری نشده‌اند بلکه با اصرار همسر یا والدینشان سراغ دکتر رفته‌اند. این افراد کسانی بوده‌اند که در خواب یا زیاد خر و پف می‌کرده‌اند، یا حرف می‌زده‌اند یا عوارضی از خودشان نشان می‌داده‌اند که آدم به غیرطبیعی بودن خوابشان ایمان می‌آورد.
کسانی که به عنوان مریض وارد کلینیک می‌شوند، اول باید پرونده تشکیل بدهند. اطلاعاتی مثل قد، وزن، جنس، سن، به اضافه کلیه گزارش‌های پزشکی و دارویی در پرونده اولیه بیمار ثبت می‌شود. بعد از این مرحله پزشکان یک شب را برای حضور بیمار در کلینیک تعیین می‌کنند و او در این شب با مسواک، حوله و لباس خواب به مرکز مراجعه خواهد کرد. بیمار حتی می‌تواند اگر عادت دارد شب‌ها روی بالش خاصی بخوابد، آن را هم با خودش بیاورد. او البته باید شرایطی هم داشته باشد؛ مثلا اینکه ناخن‌هایش باید کوتاه باشد، بدون هیچ‌گونه تزئین، موهای سر هم باید شسته شده باشد، بدون ژل و روغن.
با آدم چه کار می‌کنند؟
بیمار را روی تخت قرار می‌دهند و الکترودها را به بدنش می‌چسبانند. در این مرحله قسمت‌هایی از موی سر را می‌تراشند تا سنسورها با پوست تماس برقرار کنند. بقیه سنسورها هم به دست و پا وصل می‌شوند.
دو نوار برزنتی هم دور قفسه سینه بیمار بسته می‌شود. بله! این یک وضعیت غیرعادی است، ولی پزشکان کلینیک می‌گویند بیشتر بیماران در این وضعیت به راحتی می‌خوابند. در مرحله بعد سیم‌ها به واسطه یک ترکیب‌کننده به دستگاه‌های خارج اتاق وصل می‌شوند، میکروفون و دوربین روشن می‌شوند و تلاش مریض برای خوابیدن شروع می‌شود.
مدتی از تنها گذاشتن بیمار گذشته و پرسنل بیرون اتاق مشغول ثبت اطلاعات بدن او هستند. نزدیک به 24فاکتور در این آزمایش ثبت می‌شوند. اگر هم کسی در خواب دچار قطع تنفس شود، سنسورها زمان و مدت آن را ثبت می‌کنند. کلا همه اتفاقات از جمله تکان خوردن دست و پا، نوسانات امواج مغز و بلند شدن صدای خر و پف ثبت می‌شود. این اتفاقات قابلیت این را دارند که با فیلم ضبط شده از بیمار انطباق داده شوند.
فردا صبح بیمار از اتاق بیرون می‌آید. گزارش آن شب را هم بعد از آنالیز دقیق در قالب یک مجموعه چند صد صفحه‌ای بعد از چند روز تحویلش می‌دهند. و حالا بیمار می‌تواند با در دست داشتن نتیجه آزمایش، درمان دارویی یا عمل جراحی را برای رفع مشکل خود انتخاب کند. هزینه کل این آزمایشات هم حدود 350هزار تومان است؛ پولی که در کشورهای خارجی به حدود 3هزار دلار هم می‌رسد.
جراحی بینی اختلال خواب می‌آورد
دکتر فرهادی جراح و متخصص گوش و حلق و بینی است و به ما می‌گوید که قسمت عمده‌ای از جراحی‌های بینی که توسط پزشکان غیرمتخصص و بدون رعایت اصول انجام می‌شود، به اختلالات شدید خواب منجر خواهد شد.
جراحی زیبایی بینی که در موارد خاص می‌تواند به بهتر نفس کشیدن کمک کند، در صورت اشتباه، منجر به انحراف یا تورم حفرات داخلی خواهد شد. چیزی در حدود 14 فاکتور مختلف باید پیش از عمل و پس از عمل به دقت اندازه‌گیری شوند و در صورت تغییر نادرست در هر کدام از آنها عمل بینی ناموفق ارزیابی می‌شود.
موارد حادی در جراحی زیبایی بینی گزارش شده‌اند که بیمار توانایی نفس کشیدن از بینی خود را از دست داده است و در طول شب باید از راه دهان تنفس کند. مشخص است که چه بلایی سر سیکل خواب چنین شخصی خواهد آمد.
کم خوابی خطرناک است
تحقیقات نشان می‌دهد موش‌هایی که به طور طبیعی 2 تا 3 سال عمر دارند، اگر از خواب محروم شوند 4 تا 8 هفته بیشتر زنده نمی‌مانند. پژوهش‌های انسانی نیز نشان می‌دهد یک ساعت کمبود خواب تأثیر واضحی روی عملکرد مغز دارد و این تأثیر با انجام تست‌های ساده قابل اندازه‌گیری است. به دلایل اخلاقی انجام آزمایش‌های بی‌خوابی روی انسان‌ها چندان گسترده نیست.
برای این تحقیقات باید نمونه‌های انسانی را با انواع وسایل به مدت طولانی بیدار نگه داشت و مورد مطالعه قرار داد که بیشتر به شکنجه شباهت پیدا خواهد کرد. در واقع یکی از مرسوم‌ترین شکنجه‌ها در سراسر دنیا بی‌خوابی است. این نوع شکنجه دارای این مزیت برای بازجویان است که ساختار ذهنی زندانی را در مدت 24 تا 48 ساعت در هم می‌ریزد ولی هیچ‌گونه اثر فیزیکی و مدرک دادگاهی از خود به جا نمی‌گذارد.
بد بخوابی افسردگی می‌گیری
اختلالات خواب موضوع گفت‌وگوی ما با دکتر میرفرهاد قلعهبندی، روان‌شناس و متخصص خواب است. در لابه‌لای گفت‌وگو هم دکتر فرهادی مؤسس انجمن خواب و سرپرست کلینیک به جمع ما پیوست.
- الان جوانان ما دیر می‌خوابند و دیر بیدار می‌شوند؛ این عادت رایج چه عوارضی دارد؟
قلعهبندی: اگر استاندارد خواب را 8 ساعت در نظر بگیریم، عموم مردم و آنهایی که کار ثابت دارند 12 شب به خواب رفته و 6 یا 7 صبح بیدار می‌شوند. در این میان گروهی برنامه خواب تأخیری دارند؛ مثلا 3بامداد می‌خوابند و 11 ظهر بیدار می‌شوند. مشهورترین عارضه گزارش شده از این روش خوابیدن هم افسردگی است
- یعنی چرخه خواب تأخیری، بیماری محسوب می‌شود؟
قلعهبندی: نمی‌توان با اطمینان گفت، ولی ما معمولا به این افراد توصیه می‌کنیم خودشان را با مقررات روزمره تطبیق بدهند. بسیاری از هنرمندان شب‌ها بیدار می‌مانند و در عوض روزها را در خواب به سر می‌برند. همان‌طور که گفتم این رفتار شخص را مستعد افسردگی می‌کند. از طرف دیگر سرگرمی‌هایی مثل تلویزیون یا درس خواندن‌های قبل از امتحان هم باعث گسترش عادت دیر خوابیدن در بین جوانان شده است.
- اما اینها الان قسمتی از زندگی ما شده‌اند.
قلعهبندی: مشکل هم همین‌جاست. در زندگی شهری به بیولوژی طبیعی انسان تعدی می‌شود. آمارها نشان می‌دهد 20 درصد جمعیت جوامع شهری نیروی کار شیفتی هستند و در ساعت‌هایی که نباید کار می‌کنند. 90درصد این افراد دچار عوارض ناشی از خواب نادرست خواهند شد. در شهرها عامل نور که یکی از عوامل تعیین‌کننده در چرخه‌های خواب و بیداری است، به درستی اثر نمی‌کند. هیپوتالاموس مغز که مرکز کنترل ساعت درونی انسان است در طبیعت تحت تأثیر تاریک و روشن شدن هوا قرار می‌گیرد و خواب و بیداری را تنظیم می‌کند؛ در حالی که در زندگی شهری، ما با شیفت‌های کاری یا وعده‌های غذایی، محدوده خواب را مشخص می‌کنیم.
- در زندگی سنتی مردم ما یک خواب ظهر هم وجود داشت؛ این خواب از جهت پزشکی مفید است؟
قلعهبندی: انسان 2 دوره خواب آلودگی دارد؛ یکی بین ساعت 2 تا 6 بامداد و یکی 8 ساعت پس از بیدار شدن صبح. برای خواب صحیح باید در طول شبانه روز فقط یک خواب متمرکز داشته باشیم که طبیعتا در طول شب خواهد بود. بین ساعت 2 تا 4 عصر حالت خواب آلودگی بین روز به سراغ انسان می‌آید که می‌توان با یک چرت نیم ساعتی آن را رفع کرد. ولی کسی که از ساعت 2 تا 6 عصر به خواب می‌رود، برنامه خواب شب خود را خراب می‌کند یا دارای 2 دوره خواب متمرکز می‌شود.
- آقای فرهادی! این درست است که سیاستمداران کم می‌خوابند؟
فرهادی: بعضی از مدیران ارشد را می‌شناسم که به خاطر برنامه‌های کاری خود ساعت 1 شب به خواب می‌روند و 5 صبح برای رسیدگی به کارها بیدار می‌شوند. البته همان موقع هم به آنها می‌گفتیم که بازدهی شما در اثر این کار پایین خواهد آمد.
